2016(e)ko martxoaren 15(a), asteartea

Erromako jaiak: Ludi Romani

Jupiter Optimo Maximo jainkoaren omenezko jokoak ziren, Errepublika garaiko jokorik inportanteenak.  
Mendeetan zehar bizirik mantendutako ospakizuna zenez, aldaketa nabarmenak jasan zituen:
  • Tito Livio (Ab urbe condita) Al principio se celebraban (los juegos) en ocasiones de especial solemnidad; luego se convirtieron en anuales y fueron llamados indistintamente los «Romanos» o los «Grandes Juegos»
Beste alde batetik, egun bateko ospakizuna izatetik 16 egunetara luzatu zen eta luzapen horrek egitarau oparoagoa ekarri zuen: hasiera bateko karro eta zaldi lasterketei (ludi circenses) antzerkia gehitu zitzaion.
Erroma garaiko ospakizun gehienekin gertatzen zen bezala, hauek ere ez zituen estatuak ordaintzen, politiko dirudun batek baizik (editor), azken finean propaganda modu ezin hobea zen hautagaientzako. Gainera, herriaren maitasuna guztiz bermatzeko trikimailu desberdinak zituzten, adibidez instauratio izenekoa: Ospakizunean nolabaiteko akatsen bat suertatzen bazen, jaialdi osoa errepikatzen zen. Horrela, urte askotan zehar ospakizun egunak bikoiztu ziren.
Inperio garaian, hautagai politikorik ez zegoenez, enperadoreek ordaintzen zituzten jokoak eta euren ospea areagotzeko modua zen.

Jaialdiaren barnean bazeuden pare bat zeremonia: 
  • Clavus annalis, irailaren 13an ospatzen zena. Tito Livioren esanetan etruskoetatik jasotako ohitura zen hau. Nortia jainkosaren tenpluan iltze bat jartzen zuten, urte kopurua kontrolatzeko. Nortia jainkosa etruskoa zen, patua eta fortunaren jainkosa hain zuzen ere.
    • Tito Livio, VII, 3:  Los Veluceños (la gente etrusca de la ciudad de Veluzna), para indicar el paso del año nuevo, ponen clavos en el templo de Nortia, diosa etrusca, cual gran diligencia las obras del historiador Cincio también afirman.
 Baina denborarekin, ez zuten denbora neurtzeko iltzeen beharrik eta ohitura gisa geratu zen, jainkoen laguntza izateko erritual magiko baten antzera. Senatuak berak diktadore bat izendatzen zuen iltzea tenpluan jartzeko: ustez gaitzak horman geratzen ziren, hiritarrak bakean utziz. 
Eta hau ez da iltze batekin lotutako superstizio bakarra, ematen du ohitura zahar horrek beste sinesmen batzuk sortarazi zituela: Pliniok, bere Naturalis Historia obran epileptiko bat sendatzeko gaixoak lehendabiziko kolpea non jaso duen jakin eta bertan iltze bat jarri behar zitzaiola dio. Iltzea beraz objetu magijoa bihurtu zen, hildakoen munduarekin lotzen zena ere: hilobietan iltzeak jartzen zituzten, hildakoen gorpuak profanadoreengandik urruntzeko.


  • Pompa circensis, irailaren 15ean ospatzen zen. Zirku Maximoan jokoak hasi aurretik Erroman zehar kalejira bat antolatzen zen. Halikarnasoko Dionisok ondo azalduko digu nolakoa zen: 
    • Halikarnasoko Dioniso:
      Antes de empezar los juegos, las máximas autoridades conducían una procesión a los dioses desde el Capitolio hasta el Circo Máximo a través del Foro. Encabezaban la procesión, en primer lugar, los hijos de las autoridades, tanto los adolescentes como los que tenían edad de ir en ella, a caballo aquellos cuyos padres tenían fortuna de la clase de los caballeros, a pie los que debían servir en la infantería; los unos en escuadrones y centurias, los otros en divisiones y compañías como si marcharan a la escuela; y esto, para que resultara evidente a los extranjeros cuál era el vigor, el numero y la belleza de la población que iba a entrar en la edad viril.
      Seguían a éstos unos aurigas que llevaban, unos, cuatro caballos uncidos; otros, dos, y otros, caballos sin uncir. Detrás de ellos marchaban los participantes en las competiciones, tanto en las de poca importancia como en las más solemnes, con todo el cuerpo desnudo, excepto los genitales, que iban cubiertos.(…) Seguían numerosos coros de danzarines, repartidos en tres grupos, el primero de hombres, el segundo de adolescentes y el último de niños, a los que acompañaban flautistas que tocaban con las antiguas flautas cortas, como se ha hecho hasta esta época, y citaristas que teñían liras elefantinas de siete cuerdas y las llamadas bárbita.
      ...
      Después de estos grupos marchaban numerosos citaristas y muchos flautistas; y, tras ellos, los portadores de incensarios, en los que se quemaban perfumes e inciensoa lo largo de todo el recorrido, y los que transportaban los vasos hechos de plata y oro, tanto los sagrados como los del Estado. Al final de todo iban, llevadas sobre las espaldas de los hombres, las imágenes de los dioses, que presentaban figuras iguales a las realizadas entre los griegos, y con los mismos ropajes, símbolos y obsequios de los que cada uno, según la tradición, es artífice y dispensador para los hombres. Estas imágenes no sólo eran de Júpiter, Juno, Minerva, Neptuno y de los otros que los griegos cuentan entre los doce dioses, sino también de los más antiguos, de los que la tradición cuenta que nacieron los doce dioses, a saber, Saturno, Rea, Temis, Latona, las Parcas, Mnemósine y todos los demás de quienes hay templos y recintos sagrados entre los griegos; y también de los que la leyenda dice que nacieron más tarde, después de que Júpiter tomara el poder, es decir, Proserpina, Lucina, las Ninfas, las Musas, las Horas, las Gracias, Líber , y de aquellos semidioses cuyas almas, después de dejar sus cuerpos mortales, se dice que ascienden al cielo y obtienen los mismos honores que los dioses, como Hércules, Esculapio, los Dioscuros, Helena, Pan y muchísimos otros.
       

2016(e)ko otsailaren 4(a), osteguna

LATINETIK GAZTELERARA I

Etimologiak hitzen jatorria ikertzen duen linguistikaren atala dugu. Gazteleraren kasuan, hizkuntz erromanikoa izanda, latina da hitz gehienen jatorria hiztegi zientifikoaren salbuespenarekin grekoan oinarritzen dena. 
Baina nahiz eta hitz gehienak latinetik etorri, latinaren bilakaeraren atalean ikusi bezala latina ez da beti bat bera izan, mendeetan zehar aldaketa sakonak jasan dituelako. Horregaitik latinetik datozen gaztelerazko hitzak hiru taldeetan sailka ditzakegu: 

  • Patrimonialak: Latin arruntetik datozen hitzak dira, lege fonetiko zehatz batzuen ondorioz eratorritakoak. Adibidez: aurum> oro
  • Kultismoak: Latin klasikoa kulturaren munduan mendeetan zehar bizirik mantendu zenez, badaude zenbait hitz hizkuntz erromanikoetara sartu egin zirenak inolako aldaketarik pairatu gabe eta hizkuntza aberasteko asmoarekin. Adibidez: aurum> aúreo
  • Semikultismoak: erdiko bidean geratutako hitzak dira hauek, aldaketa fonetikoak bukatu gabe dituztenak. Adibidez: -gn- taleak, bokalen artean, gazteleraz -ñ- eman zuen, baina badaude bidea osorik egin ez zuten zenbait hitz: regnare>reinar.
Gainera, eta adibideetan ikusi dugun bezala, batzuetan latineko hitz berak (aurum) bi hitz desberdin eman dizkigu gazteleraz, bat kultismoa (aúreo) eta bestea patrimoniala (oro), hau da bikote bat. Hona hemen adibide batzuk: 



Latina
Kultismoa
Patrimoniala
Bovem
Bovino
Buey
Calidum
Cálido
Caldo
Laborare
Laboral
Labrar
Lacrimam
Lacrimal
Lágrima
Causam
Causa
Cosa
Lupum
Lupanar
Lobo
Hospitem
Hospedaje
Huésped
Ovum
Óvulo
Huevo
Dominum
Dominar
Dueño
Patrem
Paternal
Padre
Filium
Filial
Hijo
Portam
Portal
Puerta
Fabulam
Fábula
Habla
Regem
Regicida
Rey
Herbam
Herbicida
Hierba
Servum
Servicio
Siervo
Hostem
Hostil
Hueste
Vitam
Vitalidad
vida




LATINAREN BILAKAERA

Latin idatziaren lehenengo aztarna.
Latinaren lehendabiziko aztarnak K.a. 500. urtekoak dira, Erroma etruriarren esku zegoen garaikoak. Etruriarrak Italiaren hegoaldeko herrialde preindoeuroparra ziren, hizkuntz bereziarekin eta Italia menderatu zutenak erromatarrak heldu arte. Ematen du alfabeto latindarra, hau da, gaur egun erabiltzen duguna, alfabeto grekoaren mendebaldeko bertsioa dela, etruriarren bidez heldu zitzaiena. 
Hasiera batean latina Italiaren erdialdeko hizkuntza baino ez zen, baina herrialde erromatarraren historioak Lazio izeneko eskualde horretatik askoz haratago zabaldu zuen hizkuntza. Egun, literatura latindarraren ospea ezaguna bada ere, hasiera batean erromatarrek grekoa erabiltzen zuten literatur lanen sormenean eta latina legeak eta kontu adminisitratiboetarako zerabilten soilik. 
  • Latin arkaikoa: K.a. III. mendean benetako eraldaketa pairatu zuen latinak, gehien bat bokalen bilakaerari lotuta. Gainera, erromatarrek greziarrekin harremanak estutu zituztenez, grekotik zenbait mailegu hartu zituzten. Hizkuntzaren bilakaerari lotuta, latinean idatzitako lehendabiziko literatur lana agertu zen, Livio Andronikoren Odusia, Homeroren lanaren  bertsio latindarra.
  • Latin klasikoa: K.a. I. mendean Erromako literatura mailarik gorenera heldu zen Virgilio eta Zizeron bezalako idazleekin, literatur lan ospetsuak idazteaz gain gaur egun ezagutzen dugun latin klasikoaren eredua ezarri zuten, lehenengoa poesian eta bigarrena prosan. 
  • Latin posklasikoa: K.o. I. eta II. mendekoa da posklasiko ezizenarenekin ezagutzen den latina, beraz, inperio garaikoa, askatasuna erabat murriztuta zegoen eta zentsura zen nagusi literaturan. Generoak ere nahasten hasi ziren, eta arkasimoak erabiltzen. Garaiko zenbait idazleen lanak ezagutu nahi? Apuleyo eta Seneka
  • Latin arrunta: K.o. III. menderarte gutxi gora behera, latin arrunta kaleko jendeak zerabilen hizkuntza zen, hezkuntzarik gabekoa eta Erromatik urrun bizi zena. Latin honetatik sortuko dira hizkuntz erromanikoak.
Denborarekin latina kristautasunarekin lotuta egongo da eta eliza zein hezkuntzako hizkuntza bilakatuko da. Hori bai, inperio erromatarra zatitu eta gero latinak okupatzen zuen lurraldea murriztuz joan zen pizkanaka. Gainera, hezkuntzan ere bera papera galdu zuenez desagertuz joango da. Azkenik latina kulturari erabat lotutako hizkuntza bilakatu zen, kaleko jendeak bestelako hizkuntza batzuk erabiliko dituen bitartean: K.o. X. mendearen inguruan hizkuntz erromanikoak agertuko dira.



2016(e)ko otsailaren 3(a), asteazkena

FAMILIA INDOEUROPARRA

XIX. mendearen hasierako bi linguisten ikerketek aurrerapausu erraldoia ekarri zioten linguistikari: Franz Bopp (Alemania) eta Rasmus Raskek (Danimarka) Asia eta Europako hizkuntz batzuen arteko konparaketa egin ostean, Europa eta Asiaren mendebaldean hitzegiten ziren hizkuntz gehienek jatorri komuna zutela ondorioztatu zuten. Euren ikasketek gramatika konparatiboari hasiera eman zioten, hizkuntz desberdinen arteko harreman eta loturak ikertzen dituen linguistikaren atala.


Latina
Grekoa
Sanskritoa
Armeniera
Islandiera
Irlandera
Lituanera
Eslaviarra
mater
μάτηρ
Mata
Mayr
Modr
Mathir
Mote
mati

Kontrakoak egon arren, ama hizkuntz komun bat egon zela ondorioztatu zen, indoeuropearra deitu zutena; berari buruzko informazio guztia hizkuntzen arteko konparaketaren ondorioz ezagutu dezakegu: jatorrizko indoeuropeoa bi adarretan banatu zen, ekialdekoan eta mendebaldekoan. Lehendabiziko zatiketa honetatik eta banaketa askoren ostean, ondorengo familia linguistikoak agertu ziren eta denboraren poderioz gaur eguneko hizkuntza modernoak. 

Baina...zeintzuk ziren jatorrizko indoeuroparrak? 
Ikerlariek adostu dute jatorrizko indoeuroparrak K.a. V. eta III. milurtekoen artean bizi izan zirela Europako erdialdean, seguruenik iparralderuntz. Konparazioak ere lagundu digu herriaren izaera ezagutzera: nekazaritza eta abeltzantzara dedikatzen ziren eta familian oinarritutako tribuetan sailkatuta bizi ziren. Dena den, K.a. 2500-200 urteen artean sakabanatzen hasi ziren Europa eta Asian zehar. Greziara K.a. 2000.urte inguruan helduko dira eta Italiara berriz, mende bat beranduago. 

Jatorri indoeuropearreko gaur eguneko hizkuntzak:
Talde germaniarra: islandiera, suediera, novegiera, daniera, ingelera, alemaniera, flandriera, feroe, frisiera.
Talde zelta: irlandera, eskoziera, bretoiera, galiera, gales.
Talde italikoa: Frantsesa, katalana, gaztelera, galego-portugesa, italiera, errumaniera, proventzera, sardoa.
Talde eslaviarra: errusieram ukraniera, bielorrusiera, poloniera, txekiera, esloveniera, serbiera, bulgariera, mazedoniera, eslovakiera.
Talde indoiranioa: persa, kurdua, avestikoa, hindia, bengaliera, sinhala, urdoa, romaniera.
Talde grekoa: greko modernoa, 
Talde baltikoa: lituaniera eta letonera.
Armeniera eta albaniera. 

Gaua eta izarra: Dobleteak.
Bilakaera desberdina jasan dituzten jatorri komuneko hitzak dira. 
Noche
night
nuit
Nacht (alemán)
nacht (neerlandés)
nat (danés)
noc (checo y polaco)
noch (ruso)
noć (croata)
noć (serbio)
nox (latín)
nakti- (sánscrito)
natë (albanés)
nos (galés)
nueche (asturiano)
nueit (aragonés)
noite (gallego y portugués)
notte (italiano)
nit (catalán)
noapte (rumano)
nótt (islandés)
nykhta (griego)
naktis (lituano).
estrella
star 
étoile 
Stern (alemán)
ster (neerlandés)
stella (latín, italiano)
str (sánscrito)
seren (galés)
estrela (aragonés)
estrela (gallego y portugués)
estel (catalán)
stea (rumano)
stjarna (islandés)
aster (griego)
setare (persa) 
estêre (kurdo). 

 Indoeuropearraren inguruan gehiago ikasteko...